U przeciętnego człowieka wiedza o ważkach ogranicza się do zauważenia związku tych owadów z wodą. Nierzadko daje się też słyszeć zdanie o „małych helikopterkach siadających na czubku wędki”. Bardziej zainteresowani miłośnicy natury wspomną o dużych i małych ważkach, o drapieżnym trybie życia, szybkim locie.
Samiec pióronoga (Platycnemis pennipes). Ta ważka równoskrzydła występuje licznie nad czystszymi jeziorami i wolniej płynącymi rzekami.
Fot. Andrzej Kepel
Niewiele to jednak w porównaniu z bogactwem i złożonością świata ważek oraz z ogromem wrażeń i przeżyć, jakie przynosi bliższy kontakt z tą niezwykle interesującą grupą owadów. Zasługują one na miano owadzich „dinozaurów”, bowiem współczesne gatunki zachowały wiele pierwotnych cech (m.in. gęste użyłkowanie skrzydeł) i niewiele różnią się od praprzodków, z których najstarsi pojawili się w karbonie, 300 milionów lat temu.
Larwy ważek - typowych zwierząt dwuśrodowiskowych - żyją w środowisku wodnym, a owady dorosłe (imagines) - w lądowym. W naszej strefie klimatycznej istnieje dysproporcja długości fazy larwalnej, trwającej od kilku miesięcy do 3, 4 lat, i dorosłej - od kilkunastu do kilkudziesięciu dni. Zarówno larwy, jak i imagines należą do wybitnych drapieżników, pełniąc znaczącą rolę w utrzymaniu równowagi biologicznej. Pierwsze polują czatując lub powoli podkradając się. Do łapania zdobyczy służy im maska - specyficzny łyżkowaty narząd wyrzucany z wielką prędkością, będący przekształconą częścią aparatu gębowego.
Owady dorosłe polujące aktywnie to niezrównani lotnicy o olbrzymich oczach mieniących się głębokimi barwami, szczególnie czerwienią, zielenią i błękitem. Barwy ich ciała należą do najpiękniejszych w całym świecie przyrody. A najwspanialsze jest to, że w pełnej krasie objawiają się jedynie u żywych owadów. Nawet najwymyślniejsze sposoby preparacji nie zapobiegną blednięciu kolorów, a ważki nie preparowane szybko szarzeją i niszczeją. Dzięki temu niewielu jest kolekcjonerów ważek, i najwartościowsze stają się obserwacje przyżyciowe. A jest co obserwować! Szczególnie efektowne są tu zachowania terytorialne oraz rozrodcze - loty w tandemach, kopulacja w pozycji koła, rozmaite sposoby składania jaj.
Współczesne ważki należą prawie bez wyjątku do dwóch grup: równoskrzydłych i różnoskrzydłych. Przednie i tylne skrzydła pierwszych są jednakowej wielkości i kształtu, w czasie spoczynku składane nad ciałem lub kielichowato rozchylone. Larwy oddychają za pomocą listkowatych płatków na końcu odwłoka - skrzelotchawek. W drugiej grupie kształt i wielkość skrzydeł są zróżnicowane, w czasie spoczynku ważka rozkłada je na boki. Larwy ważek z tej grupy oddychają za pośrednictwem końcowego odcinka jelita.
Spośród około 5 tysięcy gatunków ważek, w Polsce znaleziono dotąd 72, a wykrycie każdego następnego byłoby dziś wielką niespodzianką. Tak stało się 3 lata temu, gdy odkryłem po raz pierwszy w Polsce, na Pojezierzu Międzychodzko-Sierakowskim, drobną błękitno-czarną łątkę Cercion lindenii. Bytuje ona na jeziorach w strefie roślinności zanurzonej okresowo dorastającej do powierzchni (wywłócznik, rogatek).
Jeziorowa fauna ważek nie jest jednak zbyt bogata i niewielu liczy typowych przedstawicieli. Trzeba tu wspomnieć niezwykłą przenielę Epitheca bimaculata o pełnym energii, pięknym locie. Także rzeki i rzeczki zamieszkują w naszych szerokościach geograficznych nieliczne gatunki, jednakże bardzo charakterystyczne dla tych środowisk. Należy tu wymienić metalicznie granatowe samce i zielone samice świtezianek Calopteryx, czarno-żółto-zielone gadziogłówki Gomphidae oraz związane z czystymi rzeczkami i potokami czarno-żółte duże szklarniki Cordulegaster. Również torfowiska wysokie i niskie skupiają charakterystyczne gatunki ważek. Wśród nich są finezyjne, latające wiosną i wczesnym latem, zalotki Leucorrhinia o „niespokojnym” locie, gatunki miedziopiersi Somatochlora arctica, S. alpestris, S. flavomaculata, jak i wielkie późnoletnie żagnice np. Aeshna subarctica. Bogatą faunę ważek gromadzą wody stojące o zróżnicowanej i obfitej roślinności, takie jak małe zarastające jeziorka czy drobne zbiorniki wodne. Nadają się one najlepiej do późnowiosennych obserwacji „chmur” błękitnych łątek Coenagrion oraz letnich spotkań z plamistymi żagnicami Aeshna i czerwonymi szablakami Sympetrum. Na stawach i gliniankach podziwiać można w czerwcu i lipcu największą krajową ważkę - majestatycznego błękitno-zielonego husarza władcę Anax imperator. Także nad rowami i stawkami śródpolnymi, również wysychającymi, spotkać można interesujące gatunki, jak np. nieco podobną do szerszenia (samice i niedojrzałe samce, starsze bowiem są błękitne) ważkę płaskobrzuchą Libellula depressa. W tych silnie nasłonecznionych środowiskach często występują gatunki południowego pochodzenia, a wśród nich metalicznie zielona z rdzawym połyskiem pałątka Lestes barbarus, kredowoniebieska lecicha Orthetrum brunneum, błękitnoplama żagnica Aeshna affinis czy drobna tężnica Ischnura pumilio o ognistopomarańczowym ubarwieniu młodych samic. Ważki, głównie w okresie poprzedzającym rozród, prze-bywają często z dala od wody, także w środowiskach suchych i nagrzanych np. na polach, drogach, uprawach leśnych. Najłat-wiej tu o spotkanie z szablakami Sympetrum czy lecichą Orthetrum cancellatum.
Wiele gatunków ważek jest stosunkowo odpornych na zmiany w środowisku powodowane działalnością człowieka, takie jak szybka eutrofizacja (wzrost żyzności) wód czy ich zanieczyszczenie, oczywiście w pewnych granicach. Kopane przez człowieka rowy, żwirownie i glinianki przyczyniają się nawet do rozprzestrzeniania niektórych, szczególnie południowych, gatunków. Natomiast do najbardziej zagrożonych należą dziś ważki środowisk rzecznych (głównie małych rzeczek) i torfowiskowych. Spowodowane jest to dużym zanieczyszczeniem i degradacją rzek oraz zanikiem torfowisk.
Polscy odonatolodzy (specjaliści w zakresie ważek) przystępują w bieżącym roku do realizacji programu NEHALENNIA, opracowanego przez autora tego artykułu. Program ten, prowadzony pod auspicjami PTOP „Salamandra”, służyć ma ochronie bardzo rzadkiego, najmniejszego w Polsce (długość ciała 2-2,5 cm) gatunku - iglicy Nehalennia speciosa. Ta oryginalna ważka zamieszkuje mokradła turzycowe na siedliskach torfowisk przejściowych i niskich. W odróżnieniu od innych ważek bytuje wśród roślinności, wyjątkowo wylatując na otwartą przestrzeń. W ramach programu przeprowadzona zostanie inwentaryzacja stanowisk gatunku, szczegółowe rozpoznanie zajmowanej niszy siedliskowej i zagrożeń związanych z zanikiem torfowisk i zanikaniem tej ważki na torfowiskach. Na tej podstawie zostaną opracowane wytyczne ochrony iglicy, a w przyszłości przeprowadzi się być może próby jej reintrodukcji,tzn. osiedlenia w miejscach, w których występowała w przeszłości.
Wszystkich, którzy chcieliby zgłębić tajniki fascynującego świata ważek, zapraszamy, skontaktujcie się z nami. Pamiętajcie - najpiękniejsze są ważki żywe!!!
Rafał Bernard